Jerzy W. Sobstel
Stowarzyszenie NOWACERT

Kwalifikacje osób zajmujących się projektowaniem, wdrażaniem i eksploatacją systemów zabezpieczeń technicznych oraz ochrony przeciwpożarowej to niewątpliwie bardzo ważny problem, który dotyczy całej branży zabezpieczeń.

Jakość i skuteczność systemów zabezpieczeń zależy przede wszystkim od kwalifikacji, rzetelności i staranności osób wykonujących te systemy. Zależy także od firm usługowych, ich organizacji, zarządzania, przestrzegania norm i przepisów.
Wymagania dotyczące kwalifikacji pracowników oraz jakości usług świadczonych przez firmy działające na rynku powinny być określane przez samo środowisko zawodowe, bo tylko tam zgromadzona jest wiedza i doświadczenie niezbędne od sformułowania odpowiednich wymagań i do oceny zgodności z tymi wymaganiami. Takie podejście znajdziemy np. w treści dwóch dokumentów, kluczowych dla uporządkowania rozważań i działań dotyczących kwalifikacji w branży zabezpieczeń.

Pierwszym z tych dokumentów jest ustawa o Powszechnym Systemie Kwalifikacji [1], opublikowana w styczniu 2016r., drugi to norma PN-EN 16763:2017-04, wersja angielska Usługi w zakresie systemów ochrony przeciwpożarowej oraz systemów zabezpieczeń technicznych [2], która została opublikowana na początku roku bieżącego.

Norma usługowa
Zacznijmy od normy dotyczącej firm usługowych, bo ona dobrze określa zakres i celowość dalszych rozważań.
Norma EN 16763:2017 jest jedną z pierwszych norm europejskich dotyczących usług związanych z systemami technicznymi oraz ich stosowaniem. Obejmuje zakres projektowania i wdrażania systemów alarmowych, dla których normy przedmiotowe są opracowywane przez komitet techniczny CLC/TC79, a także dotyczy usług przy wdrażaniu systemów ochrony przeciwpożarowej, dla których normy produktowe są opracowywane przez komitety CEN/TC72 9 oraz CEN/TC 191. Ponieważ zakres ten obejmuje normy opracowywane przez dwie europejskie jednostki normalizacyjne – CEN i CENELEC, do opracowania normy EN 16763 został powołany komitet wspólny CEN/CLC TC4. W opracowywaniu normy uczestniczyli przedstawiciele firm, ale głównie reprezentanci organizacji profesjonalnych – europejskich i krajowych stowarzyszeń oraz izb gospodarczych z poszczególnych krajów. Polskie organizacje nie tylko nie uczestniczyły w tych pracach, ale także protestowały przeciwko zamysłowi opracowania normy określającej wymagania stawiane firmom usługowym, a także umożliwiającej certyfikację tych firm. Opracowanie normy poparł jedynie SITP, którego przedstawiciel brał nawet udział w pierwszym posiedzeniu CEN/CLC TC4 w Berlinie. Przedstawiciele policji i KG PSP, uczestniczący w pierwszych posiedzeniach komitetu PKN/KZ501 ds. usług w zakresie systemów bezpieczeństwa pożarowego alarmowych systemów zabezpieczeń, odpowiedzialnego za prace nad normą w Polsce, zgłosili nawet gotowość wprowadzenia obligatoryjności stosowania tej normy.

Normy na usługi dotyczące systemów zabezpieczeń są w wielu krajach stosowane od dawna, zwykle są bardziej szczegółowe i rozbudowane od projektów normy europejskiej. Dlatego w pracach nad tą normą trudno było ustalić część wspólną, akceptowaną przez wszystkie organizacje krajowe. Kilka z nich protestowało przeciwko ostatecznej wersji, która jest znacznie mniej wymagająca od norm krajowych, jakie stosowali dotychczas. Ostatecznie jednak norma została przyjęta i opublikowana. W Polsce czeka na tłumaczenie. Mamy nadzieję, ze uda się je przeprowadzić w ramach projektu Polskie Normy po polsku prowadzonego przez Stowarzyszenie NOWACERT.

Wymagania stawiane firmom usługowym w EN 16763
Norma E 16763 jest bardzo krótka i nie zawiera żadnych przesadnych ani zaskakujących wymagań – dotyczą np. danych rejestrowych firmy usługowej, niekaralności pracowników czy też konieczności stosowania norm i specyfikacji technicznych, tworzenia dokumentacji itd. Nowością są natomiast wymagania dotyczące kwalifikacji pracowników oraz podzielenie procesu powstawania systemu na etapy, w których firma deklaruje swoje usługi – w sposób podobny do znanego np. z CEN/TS 54-14. Wykaz etapów prac przedstawiono na rysunku.

Analiza zagrożeń miała być pierwotnie wydzielonym etapem prac (na co naciskali Anglicy), ale po protestach (Niemców) została włączona do etapu planowania. Firmy usługowe mogą deklarować świadczenie usług na dowolnym etapie tworzenia systemu, np. tylko podczas projektowania, ale także na wszystkich etapach powstawania systemu.

Wymagania dotyczące kwalifikacji pracowników wg EN 16763
Zgodnie z normą firma usługowa powinna posiadać pracowników o potwierdzonych kwalifikacjach do wykonywania prac na zadeklarowanych przez tę firmę etapach budowy systemu i dotyczących określonych, stosowanych przez tę firmę systemów. Wyróżnione zostały trzy poziomy (rodzaje) wymagań stawianych pracownikom, określone jako Rola A, Rola B oraz Rola C. W każdej firmie usługowej powinni znaleźć się pracownicy spełniający wszystkie te role, przy czym role mogą być łączone. W firmie jednoosobowej właściciel może pełnić wszystkie trzy role jednocześnie.

Dla każdej z ról opisano wymagania dotyczące doświadczenia zawodowego przy wykonywaniu zadeklarowanego zakresu prac oraz posiadania kwalifikacji potwierdzonych np. certyfikatem na określonym poziomie Europejskiej Ramy Kwalifikacji EQF w zakresie deklarowanych usług i systemów. Rolom A, B i C zostały przypisane odpowiednio (jako minimalne) poziomy 5, 4 i 3 EQF w zakresie kwalifikacji zawodowych (nie mylić z poziomami kwalifikacji w systemie kształcenia formalnego!).

Prace nad projektem normy EN 16763 ze względu na jej nowatorski charakter trwały bardzo długo – ponad sześć lat. W tym samym czasie w poszczególnych krajach wdrażana była Europejska Rama Kwalifikacji EQF i to w jej części podstawowej dotyczącej kwalifikacji formalnych. Zastosowania EQF do oceny i porównywania kwalifikacji zawodowych były dopiero na etapie początkowym i wielu uczestnikom prac w komitecie CEN/CLC TC4 nie były one znane. Stąd też wymagania dotyczące kwalifikacji pracowników są zapisane w normie EN 16763 w sposób daleki od ścisłości. Prace nad normą usługową stały się w niektórych krajach impulsem wyzwalającym prace nad systemem kwalifikacji i certyfikacji pracowników. Stało się tak np. w Wielkiej Brytanii w zakresie kwalifikacji związanych z systemami stosowanymi w ochronie przeciwpożarowej.

Ustawa o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji
Ustawa o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji (ZSK) [1] powołała nowy system potwierdzania wszystkich kwalifikacji nadawanych w Polsce osobom fizycznym. Opiera się on na Polskiej Ramie Kwalifikacji, która jest odpowiednikiem Europejskiej Ramy Kwalifikacji EQF. Analogiczne krajowe ramy kwalifikacji zostały już wdrożone we wszystkich krajach europejskich, a ogółem w ponad 150 krajach na całym świecie.
Zasadniczym założeniem całego systemu jest oparcie oceny kwalifikacji na wymiernych i sprawdzalnych efektach uczenia się, bez względu na to gdzie, kiedy i w jaki sposób wiedza, umiejętności i kompetencje (responsibility and autonomy) zostały przez daną osobę nabyte.

Polska Rama Kwalifikacji (podobnie jak Europejska Rama Kwalifikacji) ma osiem poziomów, co w zakresie kształcenia formalnego odpowiada poziomom od szkoły podstawowej do doktoratu. W tym roku absolwenci szkół podstawowych po raz pierwszy otrzymali świadectwa ze znakiem określającym poziom ich kwalifikacji.

Ustawa o ZSK przewiduje nadawanie następujących rodzajów kwalifikacji:

• kwalifikacje pełne – kwalifikacje nadawane wyłącznie w ramach systemu oświaty po ukończeniu określonych etapów kształcenia oraz kwalifikacje pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia w rozumieniu ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym,
• kwalifikacje cząstkowe – kwalifikacje w zawodzie,
• kwalifikacje potwierdzone dyplomami mistrza i świadectwami czeladniczymi wydawanymi po przeprowadzeniu egzaminów w zawodach,
• kwalifikacje nadawane po ukończeniu studiów podyplomowych,
• kwalifikacje nadawane po ukończeniu kursów dokształcających i szkoleń prowadzonych przez PAN oraz instytuty badawcze,
• kwalifikacje uregulowane i kwalifikacje rynkowe,

Dla rynku zabezpieczeń podstawowe znaczenie będą miały dwa rodzaje kwalifikacji:

1. kwalifikacje rynkowe – kwalifikacje nieuregulowane bezpośrednio przepisami prawa, których nadawanie odbywa się na zasadzie swobody działalności gospodarczej, ale zgodnie z zasadami i procedurami określonymi w ustawie o ZSK;
2. kwalifikacje uregulowane – kwalifikacje ustanowione odrębnymi przepisami, których nadawanie odbywa się na zasadach określonych w tych przepisach, z wyłączeniem kwalifikacji nadawanych w systemie oświaty i systemie szkolnictwa wyższego.

Kwalifikacje osób projektujących, wdrażających i eksploatujących systemy zabezpieczeń technicznych oraz ochrony przeciwpożarowej powinny być kwalifikacjami rynkowymi, tak jak to przyjęto w innych krajach. Przemawiają za tym także złożoność i różnorodność kwalifikacji praktycznie występujących w branży zabezpieczeń. Dobry projektant systemów sygnalizacji pożarowej nie zawsze jest równie dobrym projektantem systemów kontroli dostępu. Gdybyśmy ich obu chcieli zaszufladkować jako np. projektantów systemów zabezpieczeń to potencjalny pracodawca nie wiedziałby, jak może wykorzystać kwalifikacje takich pracowników.

Ostatecznym celem systemu ZSK jest – z punktu widzenia pracownika – uzyskanie certyfikatu potwierdzającego, że posiada on określone kwalifikacje (np. projektanta systemów kontroli dostępu), których opis każdy zainteresowany może znaleźć w odpowiednim rejestrze państwowym.

Proces prowadzący do tego celu jest złożony. Nadanie kwalifikacji i wydanie odpowiedniego certyfikatu jest możliwe po przeprowadzeniu walidacji czyli sprawdzenia zgodności wiedzy i umiejętności kandydata z wymaganiami zawartymi w opisie kwalifikacji. Wcześniej jednak kwalifikacja rynkowa musi zostać wprowadzona do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji. W tym celu musi powstać opis kwalifikacji, musi ona zostać zgłoszona do właściwego ministra poprzez portal Zintegrowanego Rejestru Kwalifikacji. Po przeprowadzeniu dość złożonej procedury i pozytywnym jej zakończeniu minister właściwy informuje w drodze obwieszczenia o włączeniu kwalifikacji rynkowej do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji. Obwieszczenie podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”. Otwiera to drogę do walidacji i wydawania certyfikatów.

Podstawowym dokumentem, na którego podstawie następuje ustanowienie kwalifikacji, jest opis tej kwalifikacji, zawierający m.in. jej nazwę, opis efektów uczenia się w zestawach, wymagania dotyczące walidacji i podmiotów przeprowadzających walidację itd.

Sektorowe ramy kwalifikacji
W zakresie systemów alarmowych i ochrony ppoż. stosowanych jest kilkanaście typów systemów elektronicznych, które mają swoje normy przedmiotowe. Odnosząc kwalifikacje personelu do konkretnych systemów, a zgodnie z EN 16763 także do poszczególnych etapów ich budowy oraz do ról wypełnianych przez poszczególne osoby, otrzymamy trójwymiarową kostkę kwalifikacji złożoną co najmniej z kilkudziesięciu komórek. Wiele z nich będzie miało wspólne podstawy, np. dotyczące projektowania systemów sygnalizacji pożarowej oraz systemów włamania i napadu. Jednak wymagania szczegółowe będą inne. Podobnie rola A powinna częściowo bazować na wymaganiach dla roli B, a ta na wymaganiach dla roli C. Na takie rozwiązanie pozwala modułowa konstrukcja opisów efektów kształcenia, dzięki której otrzymanie kolejnego certyfikatu będzie wymagało tylko uzupełnienia „różnic programowych”.

Żeby to jednak było możliwe, cały system kwalifikacji dla branży zabezpieczeń powinien być spójny. Można to osiągnąć poprzez wypracowanie Sektorowej Ramy Kwalifikacji dla branży zabezpieczeń. Możliwość tworzenia takiej ramy została przewidziana w ustawie o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji. W ustawie o ZSK zapisano taką jej definicję:
Sektorowa Rama Kwalifikacji – opis poziomów kwalifikacji funkcjonujących w danym sektorze lub branży; poziomy Sektorowych Ram Kwalifikacji odpowiadają odpowiednim poziomom Polskiej Ramy Kwalifikacji.

W praktyce Sektorowa Rama Kwalifikacji jest dokumentem pośredniczącym pomiędzy bardzo ogólnymi wymaganiami zapisanymi w Polskiej Ramie Kwalifikacji i rozporządzeniach a zapisami szczegółowymi znajdującymi się w opisach kwalifikacji.
Kilka takich ram już w Polsce powstało, np. „Sektorowa Rama Kwalifikacji dla sektora bankowego” [3], „Sektorowa rama kwalifikacji w sporcie” dla kwalifikacji trenerskich [4] itd.
Opracowanie i uzgodnienie w środowisku Sektorowej Ramy Kwalifikacji pozwoliłoby uniknąć „wyścigów” w opracowywaniu opisów kwalifikacji przez konkurencyjne środowiska. Przytrafiło się to już specjalistom od nieruchomości, którzy jednocześnie złożyli kilka opisów kwalifikacji o różnych wprawdzie nazwach, ale podobnym zakresie. Dopiero interwencja ministra właściwego zmusiła ich do poszukiwania konsensusu i opracowania wspólnego dokumentu.

Dyskusyjne może być określenie zakresu ramy sektorowej: czy powinna ona objąć łącznie kwalifikacje związane z systemami alarmowymi oraz z systemami ochrony przeciwpożarowej, tak jak w EN 16763, czy też powinny to być dwie odrębne ramy. A może należałoby opracować wspólną ramę dla kwalifikacji dotyczących wszystkich systemów niskoprądowych? A co z handlowcami, szkoleniowcami itd.?

Stowarzyszenie Ekspertów Normalizacji, Walidacji i Certyfikacji NOWACERT od kilku już lat zajmuje się systemami EQF i ZSK, a w szczególności opisami kwalifikacji oraz sektorowymi ramami kwalifikacji. W lipcu 2016 r. w Instytucie Bezpieczeństwa Pożarowego NODEX w Warszawie odbyło się spotkanie z czołowymi firmami usługowymi budującymi systemy ochrony przeciwpożarowej. W czasie tego spotkania został przedstawiony projekt opracowania sektorowej ramy kwalifikacji dla sektora ochrony przeciwpożarowej. W ramach prac nad opisami poszczególnych kwalifikacji powstała mapa kwalifikacji dla sektora ochrony przeciwpożarowej, która może być podstawą prac nad Sektorową Ramą Kwalifikacji.

Opracowanie sektorowej ramy kwalifikacji wymaga utworzenia grupy roboczej złożonej ze specjalistów branżowych oraz osób „wiedzących, jak to się robi”. Wstępna wersja dokumentu musi być przedstawiona do konsultacji środowiskowych, a następie należy zredagować wersję końcową. Po formalnym zgłoszeniu i zatwierdzeniu Sektorowa Rama Kwalifikacji jest włączana do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji w drodze rozporządzenia.

Prace te nie wykonają się bez ponoszenia kosztów. Opracowanie pierwszych Sektorowych Ram Kwalifikacji było finansowane z funduszy europejskich za pośrednictwem Instytutu Badań Edukacyjnych. Obecnie trzeba znaleźć inne źródła finansowania. Stowarzyszenie NOWACERT może zadeklarować pomoc organizacyjną i metodyczną przy opracowywaniu Sektorowej Ramy Kwalifikacji, nie może natomiast sfinansować całości prac.
Powinien to być projekt wspólny zarówno wszystkich organizacji branżowych, jak i uczelni, instytutów i firm zainteresowanych jego realizacją. Dla omówienia problemów związanych z Sektorową Ramą Kwalifikacji oraz opisami kwalifikacji Stowarzyszenie NOWACERT i redakcja „a&s Polska” zamierzają zorganizować spotkanie wszystkich zainteresowanych tą tematyką – bieżące informacje na www.aspolska.pl

Opisy kwalifikacji
Podstawą do wpisania kwalifikacji do rejestru publicznego, jakim jest Zintegrowany Rejestr Kwalifikacji, a także do przeprowadzenia walidacji i certyfikacji kwalifikacji poszczególnych osób, jest opis kwalifikacji. Ogólne wymagania, jakim powinien on odpowiadać, są określone w ustawie o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji. Bardziej szczegółową specyfikację i sposób sporządzania opisu kwalifikacji można znaleźć w liczącej niemal 50 stron publikacji Opisywanie kwalifikacji nadawanych poza systemami oświaty i szkolnictwa wyższego. Poradnik [5] opracowanej przez Instytut Badań Edukacyjnych, w którym powstał system ZSK.

Eksperci Stowarzyszenia NOWACERT, we współpracy z Instytutem Badań Edukacyjnych (IBE) i w ramach projektu prowadzonego przez Instytut od kilku miesięcy opracowują opisy grupy kwalifikacji dotyczących stosowania systemów ochrony ppoż. Prowadzone prace są oparte na doświadczeniu zawodowym ekspertów, przy wykorzystaniu norm i specyfikacji technicznych CEN oraz z uwzględnieniem analogicznych rozwiązań wprowadzonych w innych krajach. Można zauważyć specyfikę poszczególnych rozwiązań krajowych, wynikającą np. z praktycznych celów wprowadzania certyfikacji.

W Polsce głównym celem certyfikacji jest danie doświadczonym pracownikom branży zabezpieczeń twardego dokumentu o randze państwowej, potwierdzającego ich wiedzę, umiejętności i kompetencje w określonym zakresie. Stąd też skoncentrowanie się na kwalifikacjach dla zaawansowanych. W Wielkiej Brytanii głównym problemem jest niedobór młodych kadr, które chciałyby wejść do zawodu. Dlatego ten system, który również odnosi się do normy EN 16763, jest ukierunkowany na szkolenie, a następnie certyfikację „debiutantów”, którzy nie mają żadnego doświadczenia. Ma to im otwierać drogę do kariery zawodowej. W następnym etapie planowane jest rozbudowanie systemu certyfikacji dla sektora ochrony ppoż. o kwalifikacje dla „starszych i zaawansowanych”.

Rezultatem prac prowadzonych przez ekspertów Stowarzyszenia są obecnie opisy kwalifikacji projektantów systemów sygnalizacji pożarowej w układzie zgodnym z normą EN 16763, jak to przedstawiono w tabeli.

We wrześniu Stowarzyszenie NOWACERT wspólnie z Instytutem Badań Edukacyjnych zamierza zorganizować seminarium, na którym zostaną przedstawione i przedyskutowane trzy projekty opisów kwalifikacji przedstawione w tabeli. Szczegółowe informacje będą publikowane na stronach www.nowacert.org oraz www.aspolska.pl. Osoby zainteresowane udziałem w seminarium mogą przesyłać swoje zgłoszenia na adres biuro@nowacert.org
W ramach współpracy z IBE są również prowadzone prace nad trzema innymi grupami kwalifikacji dotyczącymi projektowania i konserwacji (serwisowania) systemów w ochronie ppoż. Zainteresowanych udziałem w tych pracach organizatorzy zapraszają do współpracy.

Wydawca a&s Polska został Członkiem Wspierającym
Stowarzyszenia NOWACERT.
Reprezentantem w Stowarzyszeniu jest Marta Dynakowska, redaktor naczelna „a&s Polska”.
Członek Wspierający może kształtować politykę Stowarzyszenia oraz kierunki jego rozwoju, zgłaszać nowe inicjatywy oraz uczestniczyć w pracach,
projektach i akcjach podejmowanych przez Stowarzyszenie.

Literatura
[1] Ustawa z 22 grudnia 2015 r. o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji (Dz.U. 2016 r. poz. 64).
[2] PN-EN 16763:2017-04 – wersja angielska. Usługi w zakresie systemów ochrony przeciwpożarowej oraz systemów zabezpieczeń technicznych.
[3] Sektorowa Rama Kwalifikacji dla Sektora Bankowego: www.wib.org.pl/uploaded/certyfikaty/RAMA_SRKB_elektr.pdf
[4] www.srks.pl/images/wydawnictwo_IBE_OK9_wersja_zaakceptowana_przez_IBE.pdf
[5] Opisywanie kwalifikacji nadawanych poza systemami oświaty i szkolnictwa wyższego. Poradnik. IBE, Warszawa 2016