Tomasz Guzikowski

Bezpieczeństwo i higiena pracy to multidyscyplinarna dziedzina wiedzy, zajmująca się bezpieczeństwem, zdrowiem i dobrem ludzi zarówno w pracy, jak i poza nią, popularnie znana jako HSE (Health – Zdrowie, Safety – Bezpieczeństwo, Environment – Środowisko).

Według wspólnego Komitetu MOP (Międzynarodowej Organizacji Pracy) i WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) ds. bezpieczeństwa pracy:
Główny nacisk na zdrowie zawodowe koncentruje się na trzech różnych celach: (i) utrzymanie i promowanie zdrowia i zdolności do pracy pracowników;
(ii) poprawa środowiska pracy, aby stać się sprzyjającym bezpieczeństwu i zdrowiu oraz
(iii) rozwój organizacji pracy i kultury pracy w kierunku wspierającym zdrowie i bezpieczeństwo w pracy, a tym samym również sprzyja pozytywnemu klimatowi społecznemu i sprawnemu funkcjonowaniu oraz może zwiększyć wydajność przedsiębiorstw.
Pojęcie kultury pracy ma w tym kontekście oznaczać odbicie podstawowych systemów wartości przyjętych przez dane przedsiębiorstwo. Taka kultura znajduje odzwierciedlenie w praktyce w systemach zarządzania, polityce kadrowej, zasadach uczestnictwa, politykach szkoleniowych i zarządzaniu jakością przedsiębiorstwa.

W zależności od wielkości podmiotu, jego struktury organizacyjnej i otoczenia, w jakim funkcjonuje, ale też dojrzałości organizacji, obszary te przybierają różne formy i mogą mieć zróżnicowany schemat. Oczywiście ramy funkcjonowania służb BHP oraz ich strukturę i obowiązki określają przepisy prawa. Jednak już dawno liczące się firmy zrozumiały, że takie podejście jest niewystarczające. Istnieje wiele norm i dobrych praktyk, które podpowiadają pracodawcom, w jaki sposób efektywnie zarządzać bezpieczeństwem w organizacji. W obecnych czasach, kiedy polscy przedsiębiorcy przykładają coraz większą wagę do kwestii bezpieczeństwa (nie tylko swoich pracowników), zapewnienia ciągłości dostaw i produkcji, ochrony środowiska, a także swoich kontraktorów, lokalnej społeczności i wizerunku w przestrzeni prowadzonej działalności, tradycyjnie rozumiane obszary, takie jak BHP, odchodzą pomału do lamusa bądź stanowią tylko mały element w układance, jaką jest bezpieczne środowisko pracy.

Szczególnie ma to zastosowanie w przemyśle, który charakteryzuje się ogromną różnorodnością – zarówno w zakresie stosowanych substancji i procesów, jak i urządzeń technologicznych. Ilości i rodzaje stosowanych substancji, wielkości parametrów operacyjnych, rodzaj i poziom stosowanych rozwiązań technologiczno-procesowych, charakterystyka lokalizacji oraz jakość systemu zarządzania bezpieczeństwem to główne elementy wpływające na rodzaj powstających zagrożeń i ich przyczyny. Przyczyną źródłową wielu katastrof przemysłowych są przede wszystkim błędy i niedopatrzenia w zarządzaniu bezpieczeństwem i ochroną środowiska. Ponadto dużą rolę w eskalacji skutków katastrof przemysłowych przypisuje się tzw. efektowi domina.

W ostatnich latach wzrost złożoności i różnorodności procesów chemicznych spowodował zwiększone ryzyko powstania niepożądanych zdarzeń. W konsekwencji odnotowano poważną liczbę pożarów, wybuchów czy skażeń środowiska. Analiza ponad 700 wypadków w przemyśle chemicznym wykazała, że ok. 30% z nich było spowodowanych awarią techniczną, 9% niewłaściwym przebiegiem reakcji chemicznej, a za ponad 48% wypadków odpowiadały tzw. błędy ludzkie.

W dużych zakładach produkcyjnych, szczególnie w zakładach chemicznych czy rafineriach, które najczęściej są zakwalifikowane do kategorii zakładów zwiększonego bądź dużego ryzyka wystąpienia awarii przemysłowej, wachlarz możliwych zagrożeń jest bardzo duży. Zapewnienie bezpieczeństwa nie jest tu proste i wymaga szerokiego podejścia, obejmującego zarówno kwestie związane z bezpieczeństwem prowadzonych procesów przemysłowych, jak i aktywnością zawodową pracowników odpowiedzialnych za prowadzenie tych procesów oraz prace utrzymaniowe, konserwacyjne, modernizacyjne i remontowe. Najczęściej takie zakłady wdrażają zintegrowane systemy bezpieczeństwa, które w sposób usystematyzowany pozwalają na zarządzanie bezpieczeństwem na każdym szczeblu organizacji. Obszar ten to również ciągłe doskonalenie, czyli – zgodnie z tzw. cyklem Deminga – planowanie, organizowanie, wdrażanie i monitorowanie działań korygujących dla osiągnięcia konkretnego celu.

Nieodłącznym elementem systemu zarządzania bezpieczeństwem jest również budowanie kultury bezpieczeństwa w organizacji, czyli zespół uznawanych wspólnie wartości, warunków, sposobów postępowań i zachowań uznawanych wspólnie, indywidualnie i grupowo w odniesieniu do zorganizowania systemu zapobiegania i ochrony przed awariami i wypadkami.

CORAZ BEZPIECZNIEJ

Poziom bezpieczeństwa w przemyśle od lat 60. bardzo się poprawił. W początkowej fazie starano się ograniczać liczbę awarii i wypadków, inwestując w nowe i bezpieczniejsze rozwiązania techniczne. Następnie skupiono się na zwiększaniu standardów pracy załogi i podnoszeniu świadomości wagi bezpieczeństwa poprzez dodatkowe szkolenia, systemy motywacyjne, ale również dokonując właściwej selekcji kandydatów do pracy. W kolejnym etapie zaczęto wprowadzać elementy zarządzania bezpieczeństwem oparte głównie na analizie zagrożeń i ocenie ryzyka.

Niemniej organizacje szybko się zorientowały, że kolejne działania nie ograniczają wypadkowości, a awarie nadal się zdarzają. Dlatego zaczęto tworzyć warunki do rozwoju i budowania kultury bezpieczeństwa w organizacjach, główny nacisk kładąc na relacje pracownik – organizacja oraz efektywną komunikację. Stąd też wiele organizacji inwestuje w rozwój nie tylko obszarów związanych stricte z bezpieczeństwem pracy. Oprócz celów związanych typowo np. z wielkością produkcji i sprzedaży, ograniczeniem liczby wypadków czy awarii stawiają sobie coraz ambitniejsze cele, by utrzymać jak najwyższą konkurencyjność na rynku.

Rozwój technologii pozwala na lepsze zabezpieczenie pracowników. Przykładami takich zabezpieczeń zbiorowych może być np. system zabezpieczeń, zamknięć i oznaczeń LOTO, który podnosi poziom bezpieczeństwa pracowników, zwłaszcza służb utrzymania ruchu. Dzięki niemu eliminuje się liczne zagrożenia wynikające z błędów ludzkich powstałych np. podczas napraw lub konserwacji różnego rodzaju maszyn i urządzeń, których niekontrolowane uruchomienie może stanowić zagrożenie zdrowia lub życia ludzi. Środki ochrony indywidualnej, które mają na celu jak najlepszą ochronę przed wpływem czynników szkodliwych i niebezpiecznych, są coraz wyższej jakości i coraz bardziej komfortowe w użytkowaniu.

Na rynku pojawia się też coraz więcej bardziej skutecznych elektronicznych systemów zabezpieczeń. Przykładem mogą być np. systemy antykolizyjnej pracy w przestrzeniach magazynowych, systemy lokalizujące i monitorujące pracowników, bazujące na technologii wykrywania przechyłu i bezruchu, które pozwalają na podjęcie natychmiastowej akcji ratowniczej w sytuacji wystąpienia zagrożenia, a także systemy łączności przemysłowej zaprojektowane do pracy w trudnych warunkach, szczególnie ważne w strefach, gdzie jest duże zapylenie i hałas czy zagrożenie wybuchem.

W służbie bezpieczeństwa projektuje się również inne elektroniczne systemy, takie jak systemy kontroli dostępu, które pozwalają na ograniczony dostępu do stref, pomieszczeń, maszyn czy urządzeń wyłącznie osobom uprawnionym, które posiadają odpowiednie i aktualne kompetencje, w tym szkolenia i wymagane uprawnienia. Ponadto kamery przemysłowe monitorujące pracę (nie tylko urządzeń) i ostrzegające np. przed wysoką temperaturą czy drganiami, a także pracowników, którzy np. nie stosują wymaganych w danym obszarze środków ochrony indywidualnej (kasków, okularów czy kamizelek odblaskowych).

WIĘCEJ NIŻ REGULACJE

Obecnie pojęcie „bezpieczeństwo i higiena pracy” odnosi się nie tylko do prawnych wytycznych i procedur, ale także do programów, które chronią bezpieczeństwo, dobrostan i zdrowie każdej osoby zaangażowanej w pracę lub zatrudnionej. Ogólnym celem każdego programu z tego obszaru jest stworzenie najlepszego, bezpiecznego środowiska pracy i zmniejszenie ryzyka wypadków, obrażeń i ofiar śmiertelnych w miejscu pracy.
Każda organizacja, bez względu na to, co robi, ma obowiązek przestrzegania standardów bezpieczeństwa i higieny pracy. W przeciwnym razie jest odpowiedzialna za wszelkie szkody lub wypadki, które wystąpią w związku z jej działalnością. Firma nie tylko ma prawny i finansowy obowiązek przestrzegania norm bezpieczeństwa i higieny pracy, ale także moralny obowiązek dbania o dobro swoich pracowników.

Działania podejmowane w tym zakresie chronią również zdrowie klientów i innych osób, które mogą być dotknięte działalnością organizacji, a także ogółu społeczeństwa. Gdy procedury bezpieczeństwa i higieny pracy są przestrzegane prawidłowo, mogą pomóc w zapobieganiu wypadkom oraz zmniejszyć ryzyko obrażeń i chorób pracowników. Pozwolą również obniżyć koszty związane ze zwolnieniem chorobowym, opieką medyczną i świadczeniami z tytułu niepełnosprawności. To z kolei sprawia, że koszty jednostkowe wytworzenia produktu również są niższe, mniejsza jest liczba awarii i wypadów (przestojów) produkcyjnych.

Niezależnie od rodzaju działalności organizacji nieszczęśliwy wypadek czy uszczerbek na zdrowiu może zdarzyć się zawsze. Każda praca naraża ludzi na zagrożenia, obciążenia występujące przy pracach ręcznych, kontakt z niebezpiecznymi maszynami lub substancjami niebezpiecznymi, energią elektryczną, pracą z monitorem ekranowym, a nawet zagrożenia psychologiczne, takie jak stres. Powodem, dla którego nie ma jeszcze większej liczby wypadków i chorób spowodowanych pracą, jest to, że systemy prewencyjne są budowane przez pokolenia. Stan bezpieczeństwa nie rodzi się przypadkowo. Większość wypadków zdarza się, ponieważ nie udało się im zapobiec.

Zgodnie z definicją WHO „(…) zdrowie zawodowe zajmuje się wszystkimi aspektami bezpieczeństwa i higieny pracy i kładzie silny nacisk na pierwotne zapobieganie zagrożeniom”.
Zdrowie zostało zdefiniowane jako „stan pełnego fizycznego, psychicznego
i  społecznego samopoczucia, a nie tylko brak choroby lub ułomności”. Zdrowie zawodowe jest wielodyscyplinarną dziedziną opieki zdrowotnej, umożliwiającą jednostce podjęcie zawodu w sposób, który powoduje najmniejszą szkodę dla jej zdrowia.

WYMIAR LUDZKI I BIZNESOWY

Każdego dnia ludzie umierają w wyniku wypadków przy pracy lub chorób związanych z pracą. Łącznie na świecie to ponad 2,78 mln zgonów rocznie. Ponadto każdego roku dochodzi do około 374 mln urazów związanych z pracą, co skutkuje średnio ponad 4-dniowymi nieobecnościami w pracy. Koszty ludzkie związane z codziennymi przeciwnościami losu są ogromne, a obciążenie ekonomiczne związane ze złymi praktykami w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy szacuje się na 3,94% światowego produktu krajowego brutto rocznie¹.

W Polsce w 2019 r. było 83 205 osób poszkodowanych w wypadkach, w tym 184 osoby w wypadkach śmiertelnych oraz 396 osób w wypadkach ciężkich. Natomiast liczba zatrudnionych w warunkach zagrożenia – czyli takich, w których występowały przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych w środowisku pracy – wynosiła w 2019 r. 72,9 w przeliczeniu na 1000 zatrudnionych².
Co ważne, firmy ubezpieczeniowe i banki są szczególnie uczulone na ryzyko finansowe w związku z zagrożeniami środowiskowymi i procesowymi. Chcą wiedzieć, jaki może być potencjalny wpływ oddziaływania produkcji na środowisko i majątek oraz jakie ryzyko finansowe, w tym ubezpieczeniowe, podejmują czy to przy finansowaniu czy ubezpieczaniu danego zakładu produkcyjnego lub inwestycji. Ponadto odbiorcy i użytkownicy produktów również stają się coraz bardziej wymagający. Produkty powinny być przyjazne dla środowiska, bezpieczne w użytkowaniu, a firmy powinny się legitymować stosownymi certyfikatami uwiarygodniającymi je na rynku.

Plan minimum to system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, w tym polityka, określone i mierzalne cele, planowanie działań, wskazanie osób odpowiedzialnych, jasne procedury, programy szkoleniowe dostosowane do potrzeb poszczególnych grup pracowników, właściwa komunikacja, zarządzanie ryzykiem zawodowym, a także zapobieganie i reagowanie na wypadki i awarie.

Dbałość o zdrowie i bezpieczeństwo to nie tylko odpowiedzialność społeczna. Ma również sens biznesowy i należy uznać ją za równie ważną, jak osiągnięcie innego kluczowego celu biznesowego. Jak określa Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy:
Przedsiębiorstwa przestrzegające wyższych norm bezpieczeństwa i higieny pracy osiągają lepsze wyniki i mają stabilniejszą pozycję. Każde euro zainwestowane w BHP zwraca się w postaci 2,2 euro, a stosunek kosztów poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy do jego korzyści wypada na plus.

Tomasz Guzikowski Menadżer z wieloletnim doświadczeniem w obszarze zarządzania bezpieczeństwem i ciągłością działania, w tym bezpieczeństwa procesowego i zawodowego, ochrony infrastruktury krytycznej, ochrony informacji niejawnych w budownictwie i dużych zakładach produkcyjnych należących do grupy zakładów dużego ryzyka powstania awarii przemysłowej. Obecnie zarządza obszarem bezpieczeństwa w globalnym koncernie chemicznym CIECH.

1 Źródło: dane International Labour Organisation
2 Źródło: dane GUS