Cz. 1. Skuteczność pracy operatora

Cezary Mecwaldowski, Robert Poklek

Dzięki wprowadzeniu profilaktyki samobójstw wśród osób pozbawionych wolności liczba skutecznych prób samobójczych od 2007 r. istotnie spadła¹. Prewencja wśród osadzonych realizowana jest we wszystkich jednostkach penitencjarnych kraju.

Zgodnie z instrukcją zawierającą 3-stopniowy model oddziaływań: profilaktyka presuicydalna I rzędu (dla wszystkich osadzonych), II rzędu (dla osadzonych z wysokim ryzykiem suicydalnym) oraz profilaktyka postsuicydalna (dla osadzonych po próbie samobójczej) działania te wymagają koordynacji i sprawnej komunikacji wielu pionów służby więziennej². W tym celu wykorzystywany jest system dozoru wizyjnego, z wyznaczonym stanowiskiem operatora systemu tzw. monitorowego.

Nadal niestety zdarzają się skuteczne samobójstwa i, co dziwne, także w celach stale monitorowanych (24 godz. na dobę). Kiedy w poddanej dozorowi wizyjnemu celi stale obserwowanej przez funkcjonariusza ginie kolejny osadzony, trudno nie zadać sobie pytania: jak to było możliwe? Okoliczności na pierwszy rzut oka wydają się nieprawdopodobne, żeby nie zauważył on przez dłuższy czas np. osadzonego wiszącego na kracie czy siedzącego na łóżku z workiem foliowym na głowie. W takich sytuacjach operatorom „monitorowym” stawiane są zarzuty dyscyplinarne, a prokuratura prowadzi przeciwko nim śledztwo w sprawie karnej. Jednak czy słusznie wyciąga się konsekwencje wobec osoby, która de facto nie była w stanie dostrzec i zareagować na widoczny na ekranie monitora akt samobójczy? Jest kilka głównych powodów takiego stanu rzeczy i braku właściwej reakcji na zachowania osadzonego:

• Indywidualne właściwości wzroku (próg wrażliwości sensorycznej) i jego wady powodują, że niektóre bodźce w ogóle nie zostaną zarejestrowane percepcyjnie. Ponadto nie weryfikuje się parametrów jakościowych systemu dozoru wizyjnego, pozostawiając je wyłącznie subiektywnej ocenie.
• Nie da się objąć wzrokiem jednocześnie wszystkich obrazów na monitorach, ponieważ wzrok skupia się na wąskim wycinku całości (widzenie centralne). Tworzenie stanowiska operatora, które nie uwzględnia zasad ergonomii, znacząco utrudnia obserwację.
• Monotonia powoduje przyzwyczajenie się do widoku obrazów (habituacja) i obniżenie koncentracji uwagi (dryftowanie); jedynie bardzo silne bodźce są w stanie wzbudzić zainteresowanie znużonego operatora.
• Obserwacja wielu obrazów i przechodzenie do kolejnych powoduje, że operator przenosi percepcję z obrazu na obraz z kilkusekundowym opóźnieniem pomiędzy obrazami. Ponadto nie ma zachowanej pełnej sekwencji zachowania więźnia i kontekstu sytuacyjnego, dlatego bez oglądu całości trudno zinterpretować je jako zagrożenie czy przygotowanie do samobójstwa.
• Istnieje zjawisko „ślepoty z nieuwagi” polegające na nieświadomym pomijaniu niektórych bodźców w celu koncentracji na innych, uznanych za ważniejsze (nastawienie poznawcze).

Media również nie pozostają bierne i co jakiś czas donoszą o samobójstwach i zgonach więźniów w monitorowanych celach. Opinią publiczną targają wątpliwości co do okoliczności, w jakich dochodziło do tych samobójstw, zwłaszcza gdy dotyczyły osadzonych będących ważnymi świadkami lub podejrzanymi. Kierownictwo Służby Więziennej reaguje montowaniem kolejnych kamer w celach i innych miejscach przebywania więźniów. Należy podkreślić, że system monitoringu wizyjnego to nie tylko sprzęt i stanowisko operatora, ale także niezwykle ważny czynnik ludzki, z jego możliwościami i ułomnościami, dlatego powinien stanowić uzupełnienie innych sposobów profilaktyki suicydalnej.

Jak wynika z różnych badań prowadzonych w Anglii i USA, skuteczność obserwatora („sprawność obserwacji w przedziale czasu”) waha się od 13 do 30%³. Odpowiadają za to różne zjawiska psychofizyczne, jakim podlega operator systemu dozoru wizyjnego. Analizując literaturę przedmiotu z zakresu psychologii procesów poznawczych, można dojść do wniosku, że nie jest możliwe zaobserwowanie wszystkich zdarzeń, które rozgrywają się w polu widzenia. Innymi słowy można na coś patrzeć i tego nie widzieć. Analizując pracę obserwatora na stanowisku monitorowego pod kątem psychologicznych mechanizmów zaangażowanych w proces stałej obserwacji, należy zwrócić uwagę na jego kompetencje ujmowane w dwóch podstawowych kryteriach: poznawczym i osobowościowym. Kryterium poznawcze odnosi się do wrażeń (progu wrażliwości na bodziec), spostrzegania (percepcji, czyli łączenia odbieranych wrażeń z doświadczeniem i nadawanie im logicznego sensu), czasu reakcji, koordynacji wzrokowo-ruchowej, procesów uwagi (trwałości, przerzutności, podzielności) i pamięci (długotrwałej i krótkotrwałej) oraz funkcji wykonawczych (ocena, przewidywanie). Duża część z nich to predyspozycje wrodzone i fizjologiczne właściwości organizmu. Oprócz poznawczego istnieje kryterium związane z cechami osobowości, które wpływają na indywidualne reakcje na poziomie zarówno emocjonalnym, jak i behawioralnym, determinując zaangażowanie i sposób wykonania pracy. Właściwości te mogą podlegać modyfikacji w procesie szkoleniowym.

Autorzy artykułu od lat prowadzą badania nad poprawą efektywności pracy operatora systemu dozoru wizyjnego w Służbie Więziennej, realizującego stałą obserwację zachowania osadzonych w celach. Przeprowadzili m.in. badania eksperymentalne z wykorzystaniem tzw. testu goryla⁴ opracowanego przez D. Simonsa i Ch. Chabrisa⁵ z materiałem filmowym D. Simonsa z 2010 r.⁶ w grupie 197 funkcjonariuszy – słuchaczy szkolenia zawodowego (155 badanych) oraz funkcjonariuszy wyższego szczebla. Wśród nich byli dyrektorzy jednostek penitencjarnych, kierownicy działu ochrony, psychologowie więzienni oraz specjaliści z Okręgowych Inspektoratów Służby Więziennej zajmujący się kwestiami ochronnymi, logistycznymi i informatycznymi, a także psychologowie więzienni (42 badanych).

Badania wykazały, że zdecydowana większość szeregowych funkcjonariuszy uczestniczących w szkoleniu zawodowym nie jest percepcyjnie zdolna do prawidłowego pełnienia służby na stanowisku operatora monitoringu wizyjnego. Zaledwie 8 osób spośród ponad 150 badanych byłoby zdolne do jednoczesnego zauważenia obecności intruza w zakazanym miejscu oraz ucieczki osadzonego, przy równoczesnym wykonywaniu innych zadań służbowych. Pozostali, nawet gdyby zauważyli obecność niepowołanej osoby, to nie dostrzegliby zniknięcia osoby z pola widzenia. Również funkcjonariusze wyższego szczebla piastujący kierownicze i nadzorcze stanowiska nie wykazują się wyższym poziomem zdolności percepcyjnych. Ich spostrzegawczość dotyczy wyłącznie sytuacji wychwytywania braku osób w polu obserwacji.

Nie każdy funkcjonariusz nadaje się do pracy operatora „monitorowego”, ponieważ nie każdy jest w stanie zaobserwować zdarzenia wymagające reakcji z jego strony, co jest zbieżne z doniesieniami w literaturze przedmiotu o tzw. ślepocie z braku uwagi.
W konkluzji autorzy dochodzą do wniosku, że w dalszej części badań należy skupić się na poszukiwaniu narzędzi selekcji (zarówno w postaci testów psychologicznych, jak i materiałów wizualnych), doskonaleniu procedur rekrutacji i szkolenia, optymalizowaniu ergonomii stanowiska do monitoringu wizyjnego oraz poszukiwaniu technologii informatycznych wspierających operatora „monitorowego” (np. inteligentna analiza obrazu, wzbudzanie czujności obserwatora, automatyczne sygnalizowanie zdarzeń krytycznych)⁷.

W części drugiej artykułu zostaną zaprezentowane technologie informatyczne wspierające operatora systemu monitoringu, ilustrowane przykładami z badania dotyczącego zastosowania inteligentnej analizy wizyjnej w COSSW w Kaliszu.

mgr inż. Cezary Mecwaldowski Starszy wykładowca zajmujący się szkoleniami zawodowymi i specjalistycznymi z zakresu zabezpieczeń elektronicznych, urządzeń do kontroli. Projektant z praktyką zagraniczną. Absolwent Politechniki Łódzkiej o specjalizacjach: energetyka przemysłowa i informatyka stosowana. Wykładowca Centralnego Ośrodka Szkolenia Służby Więziennej oraz Ośrodka Szkolenia Polskiej Izby Systemów Alarmowych

dr Robert Poklek Psycholog, adiunkt na Wydziale Pedagogiczno-Artystycznym w Kaliszu Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Członek Polskiego Towarzystwa Zapobiegania Samobójstwom

¹  Odpowiedź na interpelację poselską nr 8697 w sprawie programu zapobiegania samobójstwom w Polsce.
²  S. Lizyńczyk, Próby i skuteczne samobójstwa w polskim systemie penitencjarnym w latach 2010– 2013 wybrane charakterystyki penitencjarne „Profilaktyka Społeczna i Resocjalizacja” 2014, nr. 23, s. 19.
³  dr H. Uttam Keval, Efektywność, projektowanie, konfiguracja i stosowanie telewizji dozorowej. Część badawcza pracy doktorskiej Uniwersytet Londyński 2009 r.
⁴ Badanie polega na prezentacji przez 30 s filmu z 6 graczami podającymi sobie piłki (3 osoby w białych i 3 osoby w czarnych koszulkach). Zadaniem obserwatorów jest policzyć, ile było podań osób w białych koszulkach. W trakcie ekspozycji po ok. 20 s na środek planu wychodzi człowiek przebrany za goryla, a w tym czasie jedna osoba w czarnej koszulce wychodzi z kadru. Jednocześnie następuje zmiana koloru kurtyny stanowiącej tło. Badanie odpowiada na pytania:
1) Ile osób prawidłowo wykona zadanie – policzy podania?
2) Ile osób zauważy wtargnięcie intruza w pole obserwacji i zniknięcie z pola widzenia jednej osoby oraz zmianę warunków obserwacji?
⁵ Ch. Chabris, D. Simons, Niewidzialny goryl. Dlaczego intuicja nas zawodzi?, Wyd. Laurum, Warszawa 2011.
⁶ Materiał filmowy dostępny w sieci https://youtu.be/IGQmdoK_ZfY, D.J. Simons, C.F. Chabris, [dostęp: 26.09.2017].
⁷ R. Poklek, C. Mecwaldowski, Video surveillance of prisoners in Polish Prison Service. Observer’s perspective, „Journal of Humanities and Social Science”, (February 2018),Volume 23, Issue 2, Ver. 3, s. 41.