Marek Ryszkowski

DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Warszawa, dnia 23 marca 2022 r., poz. 655
USTAWA z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny

Sejm i Senat RP uchwaliły – podobno przez aklamację – a Prezydent RP podpisał w trybie cito ustawę z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny. Rządowe Centrum Legislacji opublikowało ją, chyba też w trybie cito, już 23 marca 2022 r. w Dzienniku Ustaw RP z br. pod pozycją 655. Ustawa weszła w życie z dniem 23 kwietnia 2022 r.przy czym jej art. 288 ust. 2 i art. 777 ust. 4 już z dniem 24 marca 2022 r.; natomiast art. 439 ust. 1 pkt 4 – wejdzie dopiero 1 stycznia 2023 roku¹. Generalnie vacatio legis tej ustawy (poza wymienionym fragmentem art. 439) nie trwało długo, biorąc pod uwagę fakt, że liczy ona 824 artykuły ujęte w 26 działach tematycznych. Jej wydruk papierowy czcionką i w formacie jak w Dz.U. RP liczy 248 stron A4.

Postanowienia istotne dla przedsiębiorców branży safety&security (dalej s&s) znajdują się przede wszystkim w trzech (spośród dwudziestu sześciu) jej działach tematycznych, tj. w XX. „Militaryzacja i ochrona obiektów ważnych dla bezpieczeństwa lub obronności państwa”, XXI. „Świadczenia na rzecz obrony” i XXII. „Organizowanie zadań realizowanych przez przedsiębiorców na rzecz Sił Zbrojnych”. Dział XX liczy 18, Dział XXI – 30, a Dział XXII – 17 artykułów; są w tej ustawie działy tematyczne zawierające sto i więcej artykułów, np. Dział XXVI „Zmiany w przepisach” (niemal 130 artykułów). W dziale tym znajduje się Rozdział 3. „Tracą moc”, w którym wyszczególniono 14 ustaw, w tym ustawę z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony RP (Dz.U. z 2021 r. poz. 372 i 1728). Przepisy istotne dla zarządców podmiotów prawa handlowego (PPH) branży s&s oraz – przede wszystkim – dla ich bytu rynkowego znajdują się także w Dziale XXV „Przepisy karne i przepisy o karach pieniężnych” (art. od 681 do 697, łącznie 17). Warto, by zarządcy tych podmiotów je przestudiowali, łatwo bowiem mogą się narazić na traumę, gdyby zainteresowali się nimi prokuratorzy (ignorantia iuris nocet), lub gdyby nałożono na nich lub ich PPH, w trybie administracyjnym, niemałe kary pieniężne w razie uchybienia przez nich lub ich pracowników któremuś z licznych przepisów Ustawy o obronie Ojczyzny.

Analiza treści i formy ustawy rozważanej w artykule nasunęła jego autorowi kilka refleksji, w tym dwie najważniejsze:

1) ilu dowódców wojskowych, zwłaszcza niższego szczebla dowodzenia (pułku-brygady), zada sobie trud przestudiowania jej aż 824 artykułów?²
2) Czy autorzy tekstu ustawy mieli świadomość, że w doktrynie prawa, o której uczą się studenci wydziałów prawa zapewne już na pierwszym roku studiów, istnieje coś takiego, jak materia ustawowa i materia aktów wykonawczych?³

Dywagacje nt. doktryny prawa wykraczają poza ramy tego tekstu. Ustawa o obronie Ojczyzny to nie koniec „pasjonującej” lektury, jaka czeka wielu wojskowych dowódców i cywilnych urzędników MON-u, i nie tylko tego ministerstwa. W ustawie jest mnóstwo delegacji dla różnych organów władzy publicznej do szczegółowego uregulowania – w trybie rozporządzeń, a nawet zarządzeń, które nie są wymienione w naszej Konstytucji jako źródła prawa powszechnego – jak realizować ustawowe przepisy prawa w ustawowych ramach prawa różne problemy, związane z obroną naszej Ojczyzny – Rzeczypospolitej Polskiej. Na opracowanie i wprowadzenie do systemu prawnego aktów wykonawczych (dla samej Rady Ministrów w liczbie 8 i tylko w ww. działach) do omawianej ustawy jeden z jej przepisów daje 18 miesięcy, liczone od 23 kwietnia 2022 r.

W tej części artykułu odniesiemy się do przepisów ustawy, które znajdują się w Działach XX i XXI. Zawarte w Dziale XX ustawy – w art. od 600 do 617 – dyspozycje powinny zainteresować zarządców tych PPH branży s&s, które mogą być zmilitaryzowane lub którym może być powierzona ochrona fizyczna obiektów zmilitaryzowanych. Mogą to bowiem być obiekty uznane za infrastrukturę krytyczną o znaczeniu ogólnopaństwowym lub regionalnym, a niekiedy za elementy międzynarodowej IK podlegające szczególnej ochronie. Dział ten zawiera nie tylko wiele bezpośrednio istotnych dla branży s&s przepisów, ale także przepisy implikujące brzmienie regulacji prawnych dwóch następnych działów.

Istotne dla branży s&s postanowienia zawarto też w Dziale XXI, który liczy pięć rozdziałów, które określają zasady i tryb:
– wykonywania świadczeń osobistych i rzeczowych w czasie pokoju (R.1 i R.2);
– wykonywania ww. świadczeń w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny (R.3);
– wykonywanie świadczeń szczególnych (R.4) i prowadzenie ewidencji dotyczącej świadczeń (R.5). Brzmienie niektórych przepisów tych działów przedstawiono we fragmentach wyróżnionych kursywą.

Dział XX. Militaryzacja i ochrona obiektów szczególnie ważnych dla bezpieczeństwa lub obronności państwa

• art. 600, ust. 1 – Po wprowadzeniu stanu wyjątkowego na całym terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, stanu wojennego, ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny, Rada Ministrów (RM) ma prawo objąć militaryzacją jednostki przewidziane do militaryzacji, na które nałożono obowiązek realizacji zadań szczególnie ważnych dla bezpieczeństwa lub obronności państwa;
• ust. 2 – Zadaniami m.in. są: pkt 7) – ochrona obiektów o szczególnym znaczeniu dla bezpieczeństwa lub obronności państwa;
• ust. 5 – Wykaz jednostek przewidzianych do militaryzacji prowadzi Minister Obrony Narodowej.
  – art. 601, ust. 1 – Jednostki przewidziane do militaryzacji podlegają kontroli stanu przygotowania do militaryzacji… Nie wskazano kto i na jakich zasadach ma tę kontrolę prowadzić.
  – art. 602, pkt 1 – Rada Ministrów określi, w drodze rozporządzenia, sposób i tryb ustalania jednostek przewidzianych do militaryzacji; nie ma wzmianki, jaki organ władzy publicznej ma określić stan przygotowania jednostki przewidzianej do militaryzacji, który ma być kontrolowany zgodnie z przepisem art. 601 ust. 1. Określi to zapewne ww. rozporządzenie.
  – art. 603, ust. 2 – Przygotowania jednostek przewidzianych do militaryzacji do realizacji zadań są finansowane ze środków własnych tych jednostek. Niepaństwowe i niesamorządowe jednostki organizacyjne przewidziane do militaryzacji obciąża się zatem kosztami realizacji zadań państwowych.
  – art. 604, ust. 2 – Jednostki zmilitaryzowane będą wykonywać zadania ustalone przez organy, którym podlegają. Ustawa o tych zadaniach stanowi ogólnie. Jak będzie w rozporządzeniach wykonawczych, dowiemy się, gdy pojawią się w ciągu najbliższych 18 miesięcy.
  – art. 605, ust. 1 – Do służby w jednostkach zmilitaryzowanych mogą być przeznaczone osoby, którym nadano przydział organizacyjno-mobilizacyjny; ust. 2 – Ustalenie przeznaczenia osób wskazanych w ust. 1 następuje w drodze nadania im przydziałów organizacyjno-mobilizacyjnych do tych jednostek. Przydziały nadaje się również po objęciu jednostek militaryzacją; ust. 4, pkt 1 – Rada Ministrów określi, w drodze rozporządzenia: 1) sposób i tryb nadawania przydziałów organizacyjno-mobilizacyjnych do jednostek przewidzianych do militaryzacji i zmilitaryzowanych. Do czasu pojawienia się tego rozporządzenia niewiele wiadomo o wspomnianym w tym artykule sposobie i trybie.
  – art. 606 – Osoby, którym nadano przydziały organizacyjno-mobilizacyjne, (…) podlegają powołaniu w terminie i miejscu określonych w wezwaniu; Osoby, którym nadano przydziały organizacyjno-mobilizacyjne, (…) stają się osobami pełniącymi służbę w jednostce zmilitaryzowanej.
  – art. 607 – Od służby w jednostce zmilitaryzowanej zwalniane są osoby, które osiągnęły wiek emerytalny lub utraciły zdolność do wykonywania zawodu.
  – art. 608, ust. 2 – Osoby pełniące służbę w jednostce zmilitaryzowanej nie mogą (czy nawet za porozumieniem stron? – M.R.) rozwiązać stosunku służby z tą jednostką.
  – art. 610, ust. 2 – Osoby pełniące służbę w jednostce zmilitaryzowanej mogą być przenoszone do innej jednostki zmilitaryzowanej. Przeniesienie następuje w drodze nadania przydziału organizacyjno–mobilizacyjnego.
  – art. 612 – Organ, któremu podlega jednostka zmilitaryzowana, może ustalać indywidualny wymiar i rozkład czasu służby, z uwzględnieniem potrzeb jednostki zmilitaryzowanej. A co z potrzebami i możliwościami obywatela pełniącego służbę w takiej jednostce?
  – art. 613 – Rada Ministrów uznaje obiekty za szczególnie ważne dla obronności lub bezpieczeństwa państwa (…) i zapewnia warunki szczególnej ochrony tych obiektów, która jest prowadzona przez jednostki zmilitaryzowane.
  – art. 614 – Wymienia organy władzy publicznej uprawnione do występowania do RM o uznanie obiektu za szczególnie ważny dla bezpieczeństwa lub obronności państwa, czyli podlegający militaryzacji.
  – art. 616 – Obiekty szczególnie ważne dla obronności lub bezpieczeństwa państwa kategoryzuje się z uwagi na ich znaczenie oraz pełnioną funkcję dla systemu bezpieczeństwa państwa.
  – art. 617 – Rada Ministrów określi w drodze rozporządzenia: (…) rodzaje obiektów szczególnie ważnych dla obronności lub bezpieczeństwa państwa i ich kategorie.

Nawet pobieżna lektura zacytowanych postanowień Działu XX ustawy rodzi trudne pytania:

Co może się znaleźć wśród przepisów trzech rozporządzeń RM, o których mowa w art. 602, art. 605 i art. 617? Delegacje te – zdaniem prawnika, z którym konsultował się autor tego tekstu – nie są wystarczająco precyzyjne co do ram prawa, a także co do sformułowania ustawowych przepisów prawa określonych w tym dziale ustawy.
Co oznacza dla PPH branży s&s przepis art. 603? Czy to, że przygotowania do militaryzacji własnego przedsiębiorstwa albo do realizacji zadań ochrony innego przedsiębiorstwa zmilitaryzowanego mają dokonać wyłącznie środkami własnymi, co może być nie do udźwignięcia i prowadzić nawet do bankructwa PPH, któremu narzucono obowiązek militaryzacji? Ten przepis ocenić mogą niektórzy przedsiębiorcy branży s&s jako przerzucenie kosztów realizacji zadań państwowych z budżetu państwa na sektor pozapaństwowy.

Przepisy art. 606 i dalszych w tym dziale, mogące m.in. dotyczyć pracowników PPH branży s&s, którym można nadawać przydziały organizacyjno-mobilizacyjne do służby w jednostkach zmilitaryzowanych, a zwłaszcza te przepisy, które umożliwiają kierowanie ich do służby poza miejscem dotychczasowego zamieszkiwania i pracy, gdzie brakuje pracowników ochrony fizycznej do ochrony jednostki(ek) zmilitaryzowanej(ych)– czy np. nie umożliwiają one ogołocenia z pracowników tego podmiotu funkcjonującego w danej miejscowości, w której nie zmilitaryzowano żadnej jednostki organizacyjnej?
Szczegółowy ogląd przepisów tego działu nasuwa także inne pytania, np. co do zasad uznawania jednostek organizacyjnych za ważne lub szczególnie ważne dla bezpieczeństwa lub obronności państwa, zasad ich militaryzacji i kategoryzacji oraz różnicowania zasad ich ochrony, w zależności od przyznanej kategorii w procesie militaryzacji.

Dział XXI. Świadczenia na rzecz obrony

Wątpliwości, z punktu widzenia ich wpływu na działalność PPH branży s&s, budzą też niektóre postanowienia Działu XXI „Świadczenia na rzecz obrony” – osobiste i rzeczowe – które zebrano w art. od 618 do 647 ustawy. Dotyczą one świadczeń obywateli RP na rzecz bezpieczeństwa lub obrony ojczyzny w czasie pokoju. Poniżej, cytując fragmenty kilku przepisów, podano numery artykułów, w których je zawarto, a także wskazano powody wątpliwości wynikające z ich brzmienia.

• art. 618 określa, że:
  – do świadczeń osobistych obowiązane są (z licznymi wyjątkami wyszczególnionymi w art. 625) osoby od 16. do 60. roku życia, będące obywatelami polskimi;
  – świadczenia osobiste to prace doraźne na rzecz przygotowania obrony państwa, zwalczania klęsk żywiołowych, likwidacji ich skutków oraz zarządzania kryzysowego;
  – obowiązek świadczeń osobistych może obejmować obowiązek wykonywania ich z użyciem posiadanych narzędzi prostych i (w określonych przypadkach) posiadanych środków transportu;
• art. 619 – ustala, ile razy w roku kalendarzowym można nałożyć na obywatela polskiego obowiązek świadczeń osobistych (trzykrotnie), maks. czas wykonywania jednego obowiązku (od kilku do kilkudziesięciu godzin), określa też inne jeszcze warunki wykonywania tych świadczeń;
• art. 620 – wyszczególnia, które organy władzy publicznej uprawnione są – w trybie decyzji administracyjnych – do nakładania obowiązku świadczeń osobistych na obywateli polskich; decyzjom tym nadaje się rygor natychmiastowej wykonalności w terminie określonym w tych decyzjach (ust. 4);
• art. 621 – uzupełnia dyspozycje art. 620 i np. określa w ust. 7, że niekiedy osobę wezwaną do wykonania świadczeń osobistych obowiązuje tryb natychmiastowego stawiennictwa;
• art. 622 – określa wynagrodzenie – ryczałt godzinowy dla osoby, na którą nałożono obowiązek świadczeń osobistych w wysokości 1/178 kwoty minimalnego wynagrodzenia miesięcznego, określanej corocznie na podstawie przepisów ustawy z 10 października 2002 r. (tekst jedn., Dz.U. z 2020 r., poz. 2207). W 2003 r. minimalna kwota wynagrodzenia miesięcznego wynosiła 800 zł. Ile wynosi w 2022 r., przedsiębiorcom branży s&s nie trzeba przypominać;
• rt. 623 – zawiera niebezpieczną dla pracodawców dyspozycję, zobowiązującą ich do zwolnienia swoich pracowników z obowiązku świadczenia pracy na czas niezbędny do wykonywania przez nich świadczeń osobistych, do czego zostali powołani prawomocną decyzją administracyjną uprawnionego organu władzy publicznej;
• art. 624 – określa warunki i zakres świadczeń medycznych finansowanych przez ZUS dla osób, o których mowa w art. 623;
• art. 625 – zawiera zestawienie kategorii osób, które nie będą podlegać nakładaniu na nich obowiązku świadczeń osobistych. Kategorii jest wiele, a pierwszą stanowią parlamentarzyści i radni podczas wykonywania mandatów senatora, posła lub radnego (pkt 1). Najobszerniejszy jest pkt 5 tego artykułu, w którym wymieniono aż 17 kategorii osób zwolnionych z obowiązku świadczeń osobistych na rzecz bezpieczeństwa i obrony państwa. Są wśród nich funkcjonariusze wszystkich polskich służb specjalnych i mundurowych, ze Strażą Marszałkowską włącznie. Przedsiębiorców branży s&s zainteresuje informacja, że z tego obowiązku zwolnieni są też pracownicy ochrony fizycznej wykonujący zadania w SUFO, ale tylko ci, którzy zatrudnieni są w jednostkach organizacyjnych podległych, podporządkowanych lub nadzorowanych przez ministrów, kierowników urzędów centralnych, wojewodów, Prezesa NBP oraz KRRiT. Pracownicy pozostałych SUFO zapewne nie unikną objęcia ich takim obowiązkiem, zwłaszcza wtedy, gdy ich jednostka organizacyjna nie zostanie zmilitaryzowana;
• art. 626 – zawiera dyspozycję dla RM do określenia w drodze rozporządzenia trybu nakładania, wykonywania i zwalniania z obowiązku świadczeń osobistych, a także zasad wykonywania innych przedsięwzięć i czynności administracyjno-technicznych związanych z realizacją ww. zadań;
• art. 627 – powierza wojewodom nadzór i kontrolę na terenach województw nad wykonywaniem przez organy lokalnych samorządów terytorialnych zadań związanych z nakładaniem na obywateli obowiązku świadczeń osobistych, wzywania do stawiania się we wskazanych miejscach i czasie do ich świadczenia i wielu innych zadań.

Omawiana ustawa nakłada na obywateli RP także obowiązek świadczeń rzeczowych na rzecz bezpieczeństwa i obrony Ojczyzny. Najistotniejszymi dla funkcjonowania PPH branży s&s są:

• art. 628 – określa podmioty prawne i fizyczne, które mogą być objęte obowiązkiem świadczeń rzeczowych oraz definiuje brzmienie terminu obowiązek świadczeń rzeczowych jako (…) polegających na oddaniu do używania posiadanych nieruchomości i rzeczy ruchomych na cele przygotowania obrony państwa albo zwalczania klęsk żywiołowych, likwidacji ich skutków oraz zarządzania kryzysowego (ust. 1). W liczącym 6 ustępów artykule określono, co może stanowić przedmiot świadczeń rzeczowych (ust. 5, liczący 10 punktów) i to, że Minister Obrony Narodowej corocznie określa, w drodze rozporządzenia (…) rodzaj i liczbę nieruchomości (…) [oraz] rodzaj i liczbę rzeczy ruchomych, które w danym roku kalendarzowym mogą być (…) pobrane (ust. 6).
  Art. 628 powinien być uważnie przestudiowany przez przedsiębiorców branży s&s (i nie tylko), z jego treści dowiedzą się bowiem, że żaden właściwie składnik ich nieruchomości i ruchomości może nie być wolny od pobrania, jeżeli przedsiębiorca i jego PPH zostaną objęci obowiązkiem świadczeń rzeczowych, o których mowa w tym artykule ustawy;
• art. 629 – zawiera przepisy określające maks. czas wykonywania świadczeń rzeczowych i ich liczbę w ciągu roku (ust. 1), co nie wyglądałoby groźnie, gdyby nie dwa przepisy szczególne w nim zawarte: Ograniczenie, o którym mowa w ust. 1, nie dotyczy używania nieruchomości udostępnianych na czas przeprowadzenia rejestracji oraz kwalifikacji wojskowej (ust. 4) oraz Ograniczeń, (…) nie stosuje się do używania nieruchomości i rzeczy ruchomych udostępnionych w celu zwalczania klęsk żywiołowych i likwidacji ich skutków (ust. 5);
• art. 630 – z jego treści wynika, że to wójtów, burmistrzów i prezydentów miast „uszczęśliwiono” obowiązkiem obarczania obywateli – w trybie decyzji administracyjnych – obowiązkiem świadczeń rzeczowych, co nie przysporzy im popularności wśród ich wyborców (ust. 1). Niewielką pociechą będzie to, że właścicielowi nieruchomości lub rzeczy ruchomych doręcza się ww. decyzję administracyjną z uzasadnieniem (ust. 3) czy to, że może się od niej odwołać w terminie 14 dni od jej doręczenia do właściwego terytorialnie starosty lub wojewody (ust. 4);
• art. 633 – zawiera przepisy zobowiązujące biorącego od posiadacza nieruchomość lub przedmiot świadczenia rzeczowego do takiego ich użytkowania, by mogły być w stanie niepogorszonym zwrócone po upływie czasu takiego świadczenia. Istotny dla przedsiębiorców może być przepis, który ma brzmienie: Roszczenia posiadacza przeciwko biorącemu, (…) przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu przedmiotu świadczenia (ust. 6). Trudno się bowiem spodziewać, że wszystkie nieruchomości i przedmioty przekazane biorącym wrócą do posiadaczy w stanie niepogorszonym;
• art. 634 – określa zasady wynagradzania ryczałtowego właścicieli przedmiotów świadczeń rzeczowych. Nie ma w nim delegacji ustawowej do określenia trybu naliczania i wypłacania tego ryczałtu;
• art. 636 – zawiera delegację dla RM do określenia w trybie rozporządzenia licznych zasad funkcjonowania systemu świadczeń rzeczowych, w tym (w pkt. 6) wykazu dobowych stawek ryczałtu za używanie poszczególnych przedmiotów świadczeń rzeczowych, o których mowa w art. 634.

Inne przepisy prawne w tym Dziale tematycznym mogące mieć wpływ na działalność PPH
branży s&s:

• art. 637 – stanowi, że każda osoba obowiązana do świadczeń osobistych może być wezwana do stawienia się – w przypadku mobilizacji lub wojny – w każdym czasie i miejscu do ich świadczenia, na czas nieprzekraczający jednorazowo 7 dni;
• art. 638 – określa, że (…) przedsiębiorcy oraz (…) osoby fizyczne mogą być obowiązane – w przypadku mobilizacji lub wojny – do oddania posiadanych nieruchomości i rzeczy ruchomych (…) na potrzeby obrony państwa – do czasu, gdy ustanie potrzeba ich używania. Ocenia się, że to bardzo nieprecyzyjnie sformułowany przepis prawny;
• art. 640 – zawiera wiele przepisów odnoszących się do świadczeń osobistych i rzeczowych w czasie ogłoszenia mobilizacji lub w czasie wojny, w tym delegację dla RM (ust. 8), która – w drodze rozporządzenia – określi szczegółowe zasady realizacji ww. problemów, uwzględniając priorytet zadań realizowanych przez Siły Zbrojne;
• art. 641 – zawiera przepis, że osobom obowiązanym do wykonywania świadczeń osobistych i członkom ich rodzin przysługują uprawnienia określone w art. 624;
• art. 642 i art. 643 – określają rodzaje zadań szczególnych, natomiast art. 644 – rolę, uprawnienia i zadania Ministra Obrony Narodowej w zakresie przydzielania, realizacji wykonania i kontroli zadań szczególnych, nakładanych w trybie określonym w art. 642-644.

Autor artykułu ma świadomość, że nie odniósł się do wielu przepisów tego działu ustawy, zwłaszcza do przepisów rozdziałów 3, 4 i 5. Zawierają one takie regulacje, których oceny dla branży s&s nie odważył się podjąć ze względu na brak aktów wykonawczych.
Prezentowany w artykule przegląd wybranych przepisów Ustawy o obronie Ojczyzny nie jest ich analizą prawną sensu stricte. W części 2. artykułu zostaną omówione przepisy ustawy zawarte w Działach XXII i XXV.

¹ Artykuły te regulują problemy prawne, która są ważne dla żołnierzy w służbie czynnej i w rezerwie – aktywnej i pasywnej. Mogą dotyczyć przedsiębiorców branży safety&security, jeżeli zatrudniają rezerwistów, o których mowa wyżej.
² Autor tego tekstu uważa, iż ustawa ta – ze względu na bizantyjską objętość i inne doktrynalne niekonsekwencje – może odstręczać potencjalnych czytelników od jej uważnej lektury.
³ Władza wykonawcza ma obowiązek działać w ramach i na podstawie prawa. Określenie tych ram i podstaw należy do materii ustawowej, a także wskazanie organów władzy wykonawczej, upoważnionych do opracowania i wdrożenia aktów wykonawczych, jeżeli ustawodawcy wprowadzą takie delegacje do treści ustawy. Natomiast do materii aktów wykonawczych należy określanie, co i jak może robić władza wykonawcza, realizując dyspozycje określonych w ustawie podstaw prawa, nie wykraczając jednocześnie poza nakreślone jednoznacznie w ustawie ramy prawa.

Marek Ryszkowski dr inż., ekspert KSOIN, autor licznych artykułów i kilku książek z zakresu prawa ochrony informacji niejawnych, były pełnomocnik ochrony informacji niejawnych w kilku podmiotach prawa handlowego.